Монгол түмний аман

Сайвар халтрын домог.

Эзэрхэг засгийн үед Ханхөхий нутгийн өнчин хүү Цолмонгийн эрмэг цагаагч гүүнээс эр хээр унага босоогоороо гарч сулдаа гунхаж жороолсонд нутгийн малчид түүнийг "жирийн хүлэг биш жинхэнэ морин эрдэнэ" гэж магтжээ. Цолмон хүү эр хээр унагаа энхрийлэн арчилсаар буруу зөвгүй номхруулж дааганаас нь эхлэн ойр хавийн найр наадамд уралдуулахад дандаа түмний түрүү болж, эзнээ баярлуулж, эх нутгийнхнаа цэнгүүлж байв. Он цаг харавсан сум шиг өнгөрч Цолмон хүү эрийн цээнд хүрэхэд Ханхөхий даяар цуутай наадам болжээ. Мянган хүлгийн тоос тэнгэрт хадаж, ширээ шиг тэгш талын дээгүүр морь сум шиг цойлон айсуй. Хэний морь вэ гэж наадамчид баясан шуугилдаж, түмэн дурангийн хараа түүн дээр тусна. Миний морь та минь, ганц хүлэг минь хэмээн цолмон дуу алдаж хоёр нүднээс нь халуун нулимс бөн бөн бөмбөрнө. Дархан эрхтэй Дан ноён морь бариачийг дуудаж "Түмэн эх" морийг миний морь гэж цолло хэмээн тушаав. Эзэнтэн минь өршөө ядуу миний амьжаргааны ганц морь шүү дээ гэж харц цолмон учирлавч нэмэр болсонгүй. Наадамчид хоолой нийлүүлэн Цолмонгийн хээр морь түрүүллээ гэж уулыг цуурайттал, усыг долгилтол түрхрэн хашхиралдав. Зоргоор ноётон хээр азарганы унага сайвар халтрыг боол Цолмон өмчлөх эрхгүй. Эзэндээ тэрсэлсэн үүнийг цэргийн хугацаагүй албанд явуул гэж зарлиг буулгасан нь ёсоор болжээ. Дараа жилийн хавар Да ноён сайвар хээрийг хүлэглэн шадар ноёдоо дагуулан Хөхий ханыг хөвчлөн үргээж их ан ав хийхэд хээлтэй согоо цойлон зугтав. Сайвар хээр жигүүртэй юм шиг дүүлэн хурдалж мөнөөх согоог гүйцхэд Да ноён мэрийж мэрийж сумаа тавьлаа. хөрхий согоо урагшаа ойчиж түүний бөгснөөс нь тугал нь босоогоороо унажээ. Эрхэмсэг ноёнтон тэр тугалыг тэжээлгэв. Нэгэн өдөр бугын тугал зоргол насандаа Да ноёны амь болсон таван настай охиныг эвэртэй өлгөж аваад ой руу зугтаажээ. Зуун хүлгээр хөөгөөд түүнийг гүйцсэнгүй. Гагцхүү сайвар хээр өнөөх бугыг гүйцэж дайран унагав. Ноёны охины хамт цусанд будагдсан өнөөх бугыг харахад нэн аймшигтай ажээ. Энэ бүхнийг ноёны 16 настай хүү Лувсандондов хүү нүдээр үзэн сэтгэлдээн шингээн авчээ. Уйтгараа нэмгэлэх, нэр алдар олохоор Дан ноён сайвар халтрыг богдын даншигт уралдуулхаар авч оджээ. Одоогийн улаанбаатарт болсон тэр наадамд агтны дундаас сайвар халтар түрүүлж олныг баясуулхад түүнийг богдод өргөжээ. Гэтэл сайвар халтар олны өмнө цоллуулж байхдаа гэнэт амгаагаа хуга дарж алдуулан зугтаасаар 7 хоногийн дараа ижилдээ иргэж ирсэн гэдэг. Богдын агтчид түүнийг алдартай хүлгүүдээрээ хөөгөөд ч гүйцсэнүй. Баруун алтайд цөлөгдсөн Цолмон сайвар хээрээ авхаарирж гэнэ гэсэн цуу яриа Да ноёны чихийг дэлджээ. Бусар хэрэг хийсэн тэр олны хилэнгээс айхдаа сайвар хээрийг шанхай орох хятад наймаачинд 2 тэмээ торго 5 цэнгийн алтан бөгжөөр худалдаж санаа амасхийв. Хөхий хээрийг авлаа гэж харийн наймаачид баярлан "Монголын буян молор эрдэнэ алдагдлаа" гэж нутгийн хүмүүс харамлаажээ. Нэгэн жил өнгөрхөд сайвар хээр хөлдөө төмөр чөдрийн тасархайтай эх нутагтаа гүйн ирж ард олныг дахин баярлуулав. Хоёрхон жилийн дараа сайвар хээрийг харийн наймаачид 10 лангийн алт 20 лангийн ембүүгээр дахин худалдажээ. Яг 3 жил өнгөрхөд яс арьс болтлоо турсан дөрвөн туруу нь мултарсан сайвар хээр Хөхий нуруундаа гүйн ирж босоогоороо үхсэн байсныг нутгийнхан нь үзэж молор тэргүүнийг нь хүндэтгэн авч Хан хөхийн ноён оргил Алтайн дуулгын овоонд үүрд залсан гэдэг домог байдаг.